De Taptoe, twee minuten stilte, het leggen van een krans; het zijn bekende rituelen die deel uitmaken van nog altijd drukbezochte traditionele herdenkingen zoals de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. Maar er komen de laatste jaren ook nieuwe herdenkingen bij waar alternatieve rituelen een plek krijgen, zoals het voorlezen van gedichten en het noemen van namen. Psycholoog Bertine Verloop sprak met oorlogsgetroffenen over de vraag hoe verschillende herdenkingsrituelen bijdragen aan de verwerking van verlies en schokkende gebeurtenissen.
In samenwerking met Arq Psychotrauma Expert Groep is het Nationaal Comité 4 en 5 mei een meerjarig onderzoek gestart om in kaart te brengen hoe rituelen van herdenken en vieren betekenisvol kunnen blijven voor de toekomst. Een van de vragen in dit onderzoek is hoe herdenkingsrituelen bijdragen aan rouw- en traumaverwerking, iets waar nog maar weinig wetenschappelijk onderzoek naar is gedaan. Voor de verkenning van dit onderwerp spraken we met twaalf mensen die op diverse manieren door oorlog getroffen zijn. Ouderen die de Tweede Wereldoorlog in Europa of Nederlands-Indië meegemaakt hebben, tweede generatie getroffenen, veteranen die in Bosnië, Irak of Afghanistan gediend hebben en vluchtelingen uit voormalig Joegoslavië en Afghanistan.
Al deze mensen hebben op hun eigen manier te maken gehad met (de gevolgen van) oorlog. Wat vinden zij van herdenkingsrituelen? Helpt het hen om met een mogelijk pijnlijk verleden om te gaan? Uit de gesprekken kwamen drie opvallende aspecten naar voren. Ten eerste: hoezeer de behoefte aan rituelen uiteenloopt van individu tot individu. Ten tweede: het belang van ruimte voor persoonlijke herinneringen. Ten derde: de kracht van rituelen om emoties op te roepen. In dit artikel zullen we deze thema’s verder toelichten aan de hand van voorbeelden uit de gesprekken.
Sinds 2016 een nieuw onderdeel van de Nationale Herdenking op de Dam: kinderen van eerste generatie oorlogsgetroffenen leggen kransen namens hun ouders en vertellen ook waarom ze dat doen. Foto: Ilvy Njiokiktjien
Hard en zacht
Wat verstaan we eigenlijk onder herdenkingsrituelen? Een ritueel kan gedefinieerd worden als een specifieke gedraging of activiteit die symbolische expressie geeft aan gevoelens en gedachten.1 Deze gedraging of activiteit kan herhaaldelijk plaatsvinden maar ook eenmalig, en kan zowel collectief als individueel uitgevoerd worde
Bij herdenkingsrituelen zoals die rondom de Nationale Dodenherdenking maken we onderscheid tussen ‘harde’ en ‘zachte’ rituelen. Harde rituelen zijn de al langer bestaande ‘onpersoonlijke’, statische rituelen zoals stiltemomenten, kransen leggen of het zingen van het volkslied. De nieuwere rituelen zijn ‘zachte’ rituelen met een persoonlijker karakter, zoals het noemen van namen, het voorlezen van gedichten of het geven van een getuigenis.
Verder variëren rituelen van heel vrij naar sturend als het gaat om de gevoelens die geuit (mogen) worden. Zo is een stiltemoment een relatief open ritueel, waarin ieder zijn of haar eigen gedachten de vrije loop kan laten gaan. De één vult dit moment in met gevoelens van dankbaarheid voor de vrijheid, voor een ander domineert het verdriet om verlies. Andere rituelen draaien minder om de eigen interpretatie. Denk aan militaire ceremonies, die veelal gericht zijn op het overbrengen van waardigheid en eer.
Het schrijven en voorlezen van gedichten is de laatste jaren een vast ritueel bij herdenkingen geworden. Foto: Birthe Kulik
Duizend keer afscheid nemen
De oorlogsgetroffenen die wij spraken kijken heel verschillend tegen herdenkingsrituelen en het belang hiervan aan. “Ik geloof niet zo in afsluiten en doorgaan. Voor mij werkt dat in ieder geval niet”, aldus een veteraan die in Irak gediend heeft en positief is over de Nationale Dodenherdenking op 4 mei. “Om compleet afscheid te kunnen nemen moet je duizend keer een stukje afscheid nemen. Door een jaarlijks terugkerend ritueel gaat de lading er steeds een beetje meer af.”
Een veteraan die deelnam aan een missie in Afghanistan lijkt minder behoefte te hebben om steeds weer afscheid te nemen. “De herdenking die er elk jaar is voor een gesneuvelde soldaat uit mijn compagnie, hoeft van mij niet. Dan is het net of het stolt, alsof het niet verder gaat. Voor mij werkt dat niet, zo’n vaste datum.” Voor haar heeft de lokale 4 mei-herdenking een andere betekenis. “Een kort moment stilstaan bij oorlog, met een persoonlijke touch, de Last Post die geblazen wordt, nog even langs de kransen lopen en dan ook weer naar huis.” Het helpt haar om de oorlog niet als een zwaarmoedig, beladen thema te zien.
Weer een ander heeft juist weer veel minder waardering voor het sturende element in rituelen. Dat komt bijvoorbeeld duidelijk naar voren in het verhaal van een vluchteling uit voormalig Joegoslavië. “In Bosnië is wel een herdenkingsdienst, naar aanleiding van de oorlog van 1992 tot 1995, maar dat is meer een politiek gebeuren, waarbij de ene kant de doden herdenkt en daders aanwijst, terwijl de andere kant deze beschuldiging ontkent en dat wat gebeurd is anders verklaart. Het maakt de herdenking karikaturaal. Voor mij heeft dat niets te maken met verwerking.”
Elk jaar op 4 mei: het blazen van de Taptoe op de Dam. Foto: Jasper Juinen
Persoonlijke herinneringen
De mate waarin herdenkingsrituelen aanspreken en mensen ook emotioneel raken, heeft alles te maken met eerdere ervaringen met herdenken. Deze ervaringen worden onder andere gevormd door cultuur, religie en wat men van huis uit meegekregen heeft. Door de herkenning die rituelen al dan niet oproepen, kunnen ze zowel positief als negatief beleefd worden.
Zo gaven veel veteranen aan met name de militaire rituelen op 4 mei waardevol en ontroerend te vinden, waar andere geïnterviewden dit onderdeel juist als saai en langdradig ervoeren. Voor veel bezoekers van de Indië-herdenking bleek gezamenlijk eten een onmisbaar onderdeel van de herdenking. Ook een Afghaanse vluchteling vertelt dat eten bij de herdenking van een verloren geliefde voor hem heel belangrijk is, terwijl Nederlanders die dit niet van huis uit hebben meegekregen hier minder waarde aan hechten. Voor een overlevende uit een Japans interneringskamp, geboren in Indonesië, roept het Wilhelmus een gevoel van verbondenheid op met Nederland, waar anderen het volkslied juist als een wat obligaat onderdeel van de herdenking duiden.
Een vluchteling uit voormalig Joegoslavië bracht het verschil in impact die rituelen kunnen hebben mooi onder woorden toen wij hem vroegen naar zijn gevoelens bij 4 mei. “Ik voel me emotioneel minder betrokken dan bijvoorbeeld mijn dochter. Omdat ik andere rituelen heb meegemaakt als kind.” Voor hem zijn de symbolen waarmee hij opgegroeide, zoals het aansteken van een kaars en oude orthodoxe gebeden, van meer betekenis dan twee minuten stilte en het Nederlandse volkslied. De gesprekken bevestigen wat uit eerder onderzoek ook al duidelijk werd: dat rituelen vooral effectief zijn als ze aansluiten bij de ervaringen en belevingswereld van degene die het ritueel meemaakt, omdat ze hierdoor persoonlijk betekenis krijgen.
Na de Nationale Indiëherdenking is er, net als bij andere Indië-herdenkingen, altijd een warme maaltijd om te delen. Foto: Ilvy Njiokiktjien
Zintuigelijke emoties
De gesprekken die wij voerden maakten tot slot duidelijk dat rituelen niet alleen eerder aanspreken als men ermee opgegroeid is, maar ook directe triggers kunnen zijn die beladen herinneringen en emoties oproepen. Met name rituelen die een beroep doen op verschillende zintuigen werken hierbij krachtig. Denk aan het aanraken van een bepaald monument, het horen van bekende muziek, de geur van eten of het zien van herkenbare beelden. Bij een oude vrouw, getraumatiseerd door haar ervaringen tijdens de Tweede Wereldoorlog, roept het horen van de volksliedstrofe ‘ben ik van Duitsen bloed’ boosheid en weerstand op. Een Indonesische man die het graf van zijn oom bezocht vertelde: “Dan kom je bij het kerkhof en dan loop je in stilte en dan zie je opeens je eigen naam daar. Dat is shocking, iets heel speciaals.” Hij gaf aan dat dit hem hielp om zijn weggestopte verleden een plaats te geven.
Eerder onderzoek ondersteunt de gedachte dat rituelen die emoties triggeren een dergelijke uitwerking kunnen hebben. Het ervaren en uiten van emoties is namelijk belangrijk voor verwerking. Emoties die aan de oppervlakte komen worden opnieuw beleefd, waardoor de intensiteit van de emoties minder kan worden en ook de drang af kan nemen om de gebeurtenissen die deze emoties oproepen te vermijden. Uiteindelijk zorgt dit ervoor dat de scherpe randjes van een pijnlijke herinnering afgaan en deze het dagelijks leven niet meer beheerst.
Conclusie
We hebben gezien dat oorlogsgetroffenen rituelen op uiteenlopende wijzen beleven en dat rituelen vooral kracht lijken te hebben wanneer ze aansluiten bij iemands persoonlijke ervaring en bij de cultuur en symbolen waarmee men is opgegroeid. Daarnaast kunnen rituelen beladen herinneringen en daarmee gepaard gaande emoties oproepen, in het bijzonder wanneer zij verschillende zintuigen aanspreken. Dit kan emoties aan de oppervlakte brengen, wat belangrijk is in het proces van verwerking.
De diversiteit aan rituelen en de verschillende beleving hiervan roept de vraag op welke elementen nu meer potentie hebben om bij te dragen aan verwerking en voor wie dit dan geldt. In ons vervolgonderzoek hopen we hier meer zicht op te krijgen, waarbij we ons ook richten op niet-oorlogsgetroffenen die tot een bevolkingsgroep behoren met een collectief trauma. Dragen de rituelen van herdenken voor hen bij aan verwerking van dat trauma? Inzicht in deze zaken zorgt ervoor dat de rituelen van herdenken betekenisvol kunnen blijven voor de toekomst.
Verder lezen
O. van der Hart, Afscheidsrituelen – Achterblijven en verdergaan. Amsterdam: Pearson Benelux B.V., 2003.
Over de Auteurs
Bertine Verloop
Bertine Verloop (MSc) is psycholoog en onderzoeker en werkzaam bij Arq Psychotrauma Expert Groep. Dr. Trudy Mooren is coauteur van dit artikel. Zij is klinisch psycholoog en senior onderzoeker bij Arq Psychotrauma Expert Groep, alsmede universitair hoofddocent bij de afdeling Klinische Psychologie van de Universiteit Utrecht. Beide auteurs zijn betrokken bij het meerjarig onderzoek van het Nationaal Comité 4 en 5 mei naar rituelen van herdenken.
Noten:
1 T.A. Rando, ‘Creating therapeutic rituals in the psychotherapy of the bereaved’, Psychotherapie 22 (1985), p. 236-240.
2 Onno van der Hart (red.), Afscheidsrituelen – Achterblijven en verdergaan. Amsterdam: Pearson Benelux B.V., 2003.
3 Berthold Gersons, ‘Afscheidsrituelen bij de behandeling van posttraumatische stress-stoornissen’, in: O. van der Hart (red.), Afscheidsrituelen, Amsterdam: Pearson Benelux B.V., 2003, p. 181-197.