Ook bij extreem geweld: eerst doorgronden, dan pas (ver)oordelen
De Holocaust tijdens de Tweede Wereldoorlog, de genocides in Rwanda en Srebrenica in de jaren negentig, het geweld van IS in Syrië en Irak, de terroristische aanslagen in New York, London, Madrid, Parijs en Brussel… Als we geconfronteerd worden met extreme misdrijven, zijn we vaak geneigd de daders als gekken met een gewelddadig of crimineel verleden af te schilderen. Gevoelsmatig willen we zo snel mogelijk afstand nemen van het geweld en de daders. We distantiëren ons van hen, omdat ze niets menselijks meer lijken te hebben en heel anders lijken te zijn dan wijzelf. Maar is dat wel zo? Wie zijn de daders en wat drijft hen tot dergelijk extreem geweld? En: verschillen ze nu echt zo heel veel van ons?
Van jongs af aan hebben deze vragen mij beziggehouden. Een van de boeken die mij geïnspireerd hebben om daar uiteindelijk wetenschappelijk onderzoek naar te gaan doen, was Robert-Jay Liftons The Nazi Doctors: Medical Killing and the Psychology of Genocide uit 1986.
Vingerwijzing
Lifton, een Amerikaanse psychiater die eerder al onderzoek deed naar de slachtoffers van Hiroshima en naar Vietnamveteranen, raakte op een gegeven moment geïnteresseerd in Auschwitz. Hij wilde proberen te begrijpen hoe collega-artsen, die net als hij opgeleid waren om mensen beter te maken, betrokken konden raken bij genocide.
Artsen die werkzaam waren in concentratiekampen, waar treinen vol gevangenen aankwamen, waren verantwoordelijk voor de selectie tussen ‘gezonde’ en ‘gebrekkige’ gevangenen op het perron, en later bij de dagelijkse tellingen in het kamp. Zo bepaalden zij met een enkele vingerwijzing wie er direct vermoord zouden worden en wie zij aanmerkten als fit genoeg om eerst nog een aantal weken of maanden te werken alvorens alsnog gedood te worden (of dood neer te vallen). Ook deden sommige artsen gruwelijke medische experimenten met gevangenen. Hoe konden zij dit doen?
Foto uit het bekende Höcker Album, dat 116 foto’s bevat die het leven van officieren en administrateurs in Auschwitz II-Birkenau in beeld brengen. In wit overhemd en met stropdas: kamparts dr. Eduard Wirths. Foto: United States Holocaust Museum
Veroordeling
In The Nazi Doctors bespreekt Lifton niet alleen welke rol de artsen precies speelden, maar probeert hij vooral ook te begrijpen hoe en waarom zij hierbij betrokken raakten. Dat doet hij door in een aantal hoofdstukken individuele artsen centraal te stellen. Hij concludeert dat veel van de betrokkenen geen sadisten waren, maar heel gewone mensen die hun werk deden. In zijn optiek was het de context waarin ze opereerden die de meest belangrijke en doorslaggevende rol speelde. Als voorbeeld noemt hij Eduard Wirths, die later door de gevangenen als een toegewijd arts en fatsoenlijk mens werd om- schreven. Het was deze Wirths die het door artsen gestuurde selectiesysteem had bedacht, als een ma- nier om ‘orde in de chaos’ te scheppen.
Lifton weet een goed inzicht te geven in de context waarin de concentratiekampartsen opereerden en in hun soms zeer uiteenlopende motieven en drijfveren. Liftons boek biedt daarmee het belangrijke en verhelderende inzicht dat daders vooral door hun omgeving gevormd worden en niet ‘van huis uit’ wrede en kwaadaardige mensen zijn. Willen we in de toekomst dergelijke vormen van extreem geweld voorkomen, dan moeten we ervoor zorgen dat dergelijke extreme omstandigheden niet meer ontstaan, in plaats van de daders alleen maar na te wijzen en te veroordelen. Sterker nog: Lifton maakt in zijn tot op de dag van vandaag zeer lezenswaardige boek duidelijk dat het cruciaal is om – ook bij extreem geweld – menselijk handelen niet alleen te veroordelen, maar vooral ook te doorgronden. Alleen dan kunnen we het mogelijk voorkomen.
Alette Smeulers is als hoogleraar internationale criminologie verbonden aan de universiteiten van Tilburg en Groningen en daarnaast freelancer. Ze verricht al ruim twintig jaar onderzoek naar de daders van extreem geweld zoals oorlogsmisdrijven, genocide en terrorisme. Ook heeft ze veel gepubliceerd op dit gebied. Voor meer informatie, zie alettesmeulers.org